2022 NJI - Opgroeien doe je Samen
Bron: Opgroeien doe je samen (nji.nl)
Samenvatting
Een stevige pedagogische basis stimuleert de ontwikkeling van kinderen en ondersteunt ouders* bij het opvoeden. Het draagt bij aan het gezond, veilig en kansrijk opgroeien en helpt bij het omgaan met alledaagse problemen. Maar zo vanzelfsprekend als het klinkt is het in de praktijk niet. Zeker niet voor iedereen. Hoe komt dat? Wat weten we over de pedagogische basis en hoe deze te versterken?
Wat is de pedagogische basis?
De pedagogische basis is het deel van de sociale basis dat bijdraagt aan het opgroeien, het opvoeden en de ontwikkeling van kinderen en jongeren. De pedagogische basis wordt gevormd door contacten tussen mensen onderling, hun sociale relaties en de verbinding met wat er in hun leefomgevingen aanwezig is:
• Pedagogische sociale relaties bestaan tussen ouders, kinderen en jongeren, formele en informele medeopvoeders, die reageren, reflecteren en anticiperen op de ontwikkelbehoefte en opvoedrelatie van kinderen en jongeren, ouders en opvoeders. In een sterke pedagogische basis is de interactie in deze verbanden alert en respectvol.
• Pedagogische leefomgevingen, zowel fysiek als online, bestaan uit voorzieningen, diensten en plekken waar ouders, opvoeders, kinderen en jongeren gebruik van maken. In een sterke pedagogische basis zijn deze leefomgevingen dienstbaar aan en op complementaire wijze afgestemd op behoeften en vragen rondom opgroeien en opvoeden.
Hoe meer kinderen en ouders kunnen leren van die contacten, relaties en omgevingen, hoe groter hun pedagogische rijkdom. Vooral de kwaliteit van ontmoetingen draagt daar aan bij.
Het belang van de pedagogische basis
Ontmoetingen werken verrijkend en leveren daardoor bijna als vanzelf een elementaire bijdrage aan het kansrijk opgroeien en opvoeden. Dat maakt de pedagogische basis zo belangrijk voor kinderen, jongeren en ouders. Bovendien hebben ouders baat bij de pedagogische basis omdat ze daardoor niet alleen voor de opvoeding staan en zij steun krijgen bij het oplossen van alledaagse problemen. Bekende theorieën verklaren de invloed van de omgeving op opvoeding en ontwikkeling uit de mogelijkheden die de omgeving biedt om te leren, relaties aan te gaan en sociaal en cultureel kapitaal te verwerven. Door te experimenteren met toekomstige rollen in de samenleving gaan kinderen en jongeren zich betrokken voelen bij die samenleving. Naast relaties zijn ook de mogelijkheden en beperkingen van de fysieke leefomgeving van invloed op de pedagogische basis.
Langlopend onderzoek laat verbanden zien tussen de pedagogische basis en het welbevinden van mensen in hun latere leven. Recente onderzoeken bevestigen het positieve effect op gezinnen én de economische voordelen van investeringen in sociale netwerken en in de fysieke omgeving van kinderen.
Welke maatschappelijke ontwikkelingen beïnvloeden de pedagogische basis?
Verschillende maatschappelijke ontwikkelingen zetten de kwaliteit van de pedagogische basis onder druk, zoals:
• het ontbreken van hulpbronnen: door kleinere gezinnen, lossere familieverbanden, grotere mobiliteit, anoniemere woonomgevingen en grotere kansenongelijkheid in de toegang tot voorzieningen is de steun in de directe nabijheid van gezinnen minder vanzelfsprekend;
• de opvoedingsparadox: ouders beschikken over meer kennis over de opvoeding, maar worden daardoor juist onzekerder;
• de individualisering: het omgaan met problemen rond opgroeien en opvoeden wordt niet meer als verantwoordelijkheid van de gemeenschap gezien;
• de opvoeding als privédomein: in individuele gevallen zijn er wel maatregelen en voorzieningen om de opvoeding bij te sturen en zo nodig over te nemen, maar er wordt in verhouding weinig maatschappelijk geïnvesteerd in het versterken van gezinnen en het voorkomen van problemen.
Wat kunnen we in de pedagogische basis nog meer versterken?
Voor het versterken van de pedagogische basis helpt het om gebruik te maken van de kennis over beschermende en versterkende factoren:
• Beschermende factoren bieden tegenwicht of compensatie wanneer er al sprake is van risico-factoren of problemen bij kinderen en jongeren. Ze zorgen ervoor dat problemen minder ernstig worden of vanzelf weer overgaan en/of beter hanteerbaar zijn. Het NJi heeft een Top 101 opgesteld van beschermende factoren die bijdragen aan een positieve ontwikkeling van kinderen en jongeren in brede zin. Door een focus op risico’s en probleemgedrag wordt de ontwikkeling van kinderen en jongeren te vanzelfsprekend als verantwoordelijkheid van professionals gezien. Het versterken van beschermende factoren met een positieve focus op álle kinderen, activeert en vergroot de betrokkenheid van mensen in hun omgeving.
• Versterkende factoren hebben een positief effect, ook zonder dat er sprake is van risico’s of problemen. Ze zorgen ervoor dat bijvoorbeeld de taalontwikkeling van een kind verrijkt wordt en de kansen om talenten te ontwikkelen worden vergroot. Ook vergroten ze de collectieve veerkracht. Om socialiserende en identiteitsvormende factoren te versterken is meer aandacht nodig voor:
- persoonsvorming
- talentontwikkeling
- ontmoeting
- ouderlijk welbevinden
- steun voor ouders
Hoe kunnen we daar in de praktijk aan werken?
Uit onderzoek en praktijk blijkt dat voor het versterken van de pedagogische basis, naast een positieve focus op de mogelijkheden, vooral verbinding en samenwerking nodig is: van ouders met andere opvoeders, met volwassenen in hun omgeving en met professionals op alle levensgebieden. Die samenwerking overstijgt individuele belangen en vraagt vertrouwen in elkaar en een lange adem. Iedereen kan daar een steentje aan bijdragen. Alleen samen kunnen we die sterke pedagogische basis bereiken.
Het begrip pedagogische basis kent op dit moment in (beleids)taal en in praktijk nog vele inkleuringen, definities en verschillende verwachtingen. Enerzijds is het de kracht van de pedagogische basis dat het juist een veelkleurig mozaïek is van mensen, voorzieningen en omgevingen en niet in een blauwdruk te vatten is wat het individuele kind of ouder hierin nodig heeft. Anderzijds helpt het voor de samenwerking en versterking om meer gemeenschappelijke taal en ‘common ground’ te krijgen in de kennis over wat werkt voor het collectief.
Met dit kennisdocument geven we een duiding van beschikbare relevante kennis. Daarnaast introduceren we een nieuwe definitie van het begrip pedagogische basis die ons inziens beter aansluit bij en past in de context van het brede sociale domein. Ons doel is houvast te bieden voor het verdere gesprek tussen beleid, praktijk en kinderen, jongeren en opvoeders. En zo het samenwerken en leren in de pedagogische basis te voeden en te ondersteunen.
Vier aandachtspunten voor het vervolg
Voor dit gesprek en verdere vervolgstappen in de versterking van de pedagogische basis formuleren we vier aandachtspunten:
1. Zie kinderen, jongeren en ouders als gelijkwaardige partners.
2. Versterk bestaande en stimuleer nieuwe initiatieven van kinderen, jongeren en opvoeders die ontmoeting stimuleren.
3. Investeer in integraal jeugdbeleid en (her)formuleer de pedagogische kwaliteit van de basis.
4. Compenseer in aanbod en toegang voor kinderen met minder kansen.